Liście eukaliptusa służą do otrzymywania olejku eukaliptusowego. Olejek zawiera 1,8-cyneol (ponad 80%), p-cymen,α-pinen, limonen, kamfen, geraniol. Niektóre składniki olejku, takie jak aldehydy i większe ilości terpenów, mogą działać drażniąco [1].

Właściwości liści eukaliptusa determinuje aktywność składników olejku eterycznego. Wykazują one działanie wykrztuśne, słabo rozkurczające, a przed wszystkim – sekretolityczne, sekretomotoryczne, co powoduje upłynnienie wydzieliny oskrzeli i ułatwia jej usuwanie. Olejek eteryczny działa miejscowo rozgrzewająco, wywołując słabe przekrwienie. Wykazuje aktywność przeciwbakteryjną i przeciwgrzybiczą. Wewnętrznie olejek jest stosowany w stanach zapalnych dróg oddechowych (kaszel, katar), a 5-10% roztwory olejowe lub wodno-etanolowe zewnętrznie do wcierań – do wcierań w stanach przeziębienia i reumatyzmie. Niekiedy olejek używany jest do inhalacji. Cyneol wchodzi w skład preparatów o działaniu odkażającym, rozkurczowym lub wykrztuśnym [1].

Tradycyjnie liść eukaliptusa jest wskazany w łagodzeniu kaszlu, który towarzyszy przeziębieniu, a atkze w postaci naparu do podania doustnego lub inhalacji [2].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] Europejska Agencja Leków. Assessment report on Eucalyptus globulus Labill., folium. EMA/HMPC/892615/2011

Kwiaty dziewanny kutnerowatej (Verbascum phlomoides) czy dziewanny wielkokwiatowej (Verbascum thapsiforme/densiflorum) zawierają  śluz (ok. 2,5%), saponiny triterpenowe (werbaskosaponina), irydoidy (aukubina, katalpozyd), flawonoidy (pochodne hesperydyny), fenylopropanoidy (werbaskozyd), karotenoidy (krocetyna, obniżająca poziom cholesterolu), cukry (ok. 20%) [1].

Kwiat działa wykrztuśnie dzięki obecności saponin. Śluzy zapewniają działanie osłaniające i powlekające. Surowiec może także być pomocny w leczeniu przeciwwirusowym spowodowanym przez wirusy grypy. Odwary i napary z kwiatów stosowane są w chorobach górnych dróg oddechowych, a zewnętrznie do płukania jamy ustnej i gardła. Z kolei liście dziewanny w medycynie ludowej są stosowane jako środek moczopędny. Korzenie dziewanny wielkokwiatowej były stosowane w medycynie ludowej jako środek przeciwbiegunkowy i rozkurczający, a liście i kwiaty w postaci kataplazmów przy obrzękach, stanach zapalnych guzków krwawniczych oraz w celu przyspieszenia gojenia ran [1].

Dawniej kwiat dziewanny uważano za środek roztwarzający gęste śluzy w narządach, lekko przeciwgorączkowy i osłaniający, pomagający przy kaszlu. Dziewanna była stosowana przy zaflegmieniu oskrzeli. Polecano ją w przebiegu astmy, zaburzeniach pracy wątrobowy, w celu pobudzenia miesiączkowania i chorobach zapalnych z towarzyszącą gorączką. Mocnym naparem z dziewanny płukano jamę ustną i gardło przy stanach zapalnych. Pogniecione świeże liście przykładano na trudno gojące się rany. Korzenie dziewanny po rozdrobnieniu i wymieszaniu z mąką stosowano jako paszę tuczącą dla drobiu. W weterynarii napar i chłodne wyciągi z kwiatu dziewanny stosowano jako protectivum(środek ochronny, osłaniający) przy nieżycie żołądka i jelit oraz podrażnieniu górnych odcinków dróg oddechowych [2].

Obecnie kwiat dziewanny stosuje się w łagodzeniu bólu gardła z towarzyszącym kaszlem w przebiegu przeziębienia [3].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] https://rozanski.li/394/dziewanna-verbascum-w-praktycznej-fitoterapii/

[3] Europejska Agencja Leków. European Union herbal monograph on Verbascum thapsus L., V. densiflorum Bertol. (V. thapsiforme Schrad) and V. phlomoides L., flos. EMA/HMPC/611537/2016

Liście pokrzywy zawierają barwniki roślinne, wśród których zidentyfikowano chlorofil a i b oraz karotenoidy (karoten, ksantofil, likopen, luteina). W substancji roślinnej występują także witaminy K  B₂, C, K, B₅, kwasy organiczne (octowy, szczawiowy, fosforowy, kawoilojabłkowy, glikolowy) oraz składniki mineralne (wapń, magnez) oraz aminy (histamina, acetylocholina). Spotykane są garbniki, kwasy fenolowe (protokatechowy, hydroksybenzoesowy, gentyzynowy, chinowy, kumarowy, kawowy, ferulowy, 5-O kawoilochinowy), oraz składniki lotne (2 -metyloheptan) [1,2,3]. Wśród składników wymieniane są flawonoidy, takie jak kemferol, kwercetyna, rutyna, izoramnetyna [3]. W częściach nadziemnych stwierdzono obecność innych mikroelementów: żelaza, manganu, cynku, miedzi, selenu [2]. W lecznictwie bywa stosowany liść pokrzyw lub jej korzeń [1].

Wyciągi z liści działają moczopędnie, słabo przeciwkrwotocznie, gdyż przyspieszają wytwarzanie protrombiny [1]. Doustne stosowanie pokrzywy zaleca się w leczeniu różnego rodzaju krwawień, m.in. krwawych wymiotów, krwinkomoczu, krwawienia macicznego oraz krwawienia z nosa [3]. W medycynie tradycyjnej jest uznawana za środek „oczyszczający krew” i jest stosowana w chorobach reumatycznych [1]. W związku z działaniem moczopędnym znalazła zastosowanie w leczeniu obrzęków, kamicy nerkowej i chorób woreczka żółciowego. Ponadto wpływa na procesy trawienne oraz obniża temperaturę ciała. Napar z pokrzywy można stosować pomocniczo w przypadku cukrzycy, nieżytach żołądka, nieżytu śluzowo-błoniastego jelit, bólach głowy, chorobach płuc, trądziku oraz ogólnego osłabienia. Pokrzywa zwyczajna stosowana jest również w celu zmniejszenia alergii, obniżenia poziomu cholesterolu, mocznika, chlorku sodu, zahamowania wypadania włosów, rozszerzenia naczyń krwionośnych, obniżenia ciśnienia krwi [3].

W badaniach in vivo stwierdzono, że wyciągi z pokrzywy zmniejszały dolegliwości bólowe spowodowane urazami mechanicznymi (zapalenie i naciągnięcie ścięgien, entezopatia nadkłykcia bocznego kości ramiennej – „łokieć tenisisty”, reakcje zapalne w kości i stawach). Za działanie to odpowiada zdolność wyciągu do hamowania aktywności elastazy leukocytowej, cyklooksygenazy (COX) oraz 5-lipooksygenazy (LOX) [2].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] Jakubczyk K, Janda K, Szkyrpan S, Gutowska I, Wolska J. Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.) – charakterystyka botaniczna, biochemiczna i właściwości prozdrowotne. Pom J Life Sci 2015, 61, 2, 191–198

[3] Pieszak M, Mikołajczak PŁ. Właściwości lecznicze pokrzywy zwyczajnej (Urtica dioica L.) Postępy Fitoterapii 4/2010, 199-204

https://www.czytelniamedyczna.pl/3816,wlasciwosci-lecznicze-pokrzywy-zwyczajnej-urtica-dioica-la.html

Korzeń tarczycy bajkalskiej zawiera do 25%flawonoidów, takich jak pochodne flawonu i flawanonu – bajkalinę, bajkaleinę, wogoninę, wogonozyd, skutelarynę, oraksylinę, a także garbniki katechinowe [1].

Wyciągi z korzenia wykazują działanie rozkurczające, uspokajające i hipotensyjne, dzięki obecności wogoniny, bajkaliny oraz bajkaleiny [1]. Składniki te są także odpowiedzialne za hamowanie wzrostu szeregu nowotworowych linii komórkowych oraz indukcję apoptozy. Ich aktywność potwierdzono w wielu badaniach in vitro i in vivo. Działanie przeciwzapalne wogoniny wynika częściowo z hamowania aktywności cyklooksygenazy-2 (COX-2) na poziomie ekspresji genów [2]. Ponadto flawonoidy mogą wpływać na działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze oraz hamować rozwój wirusa grypy, HTLV-1, HBV, co zostało udowodnione w badaniach in vitro [1,2]. Wogonina wykazuje zdolność hamowania ekspresji antygenów powierzchniowych wirusa HBV oraz powoduje redukcję formy kolistej i liniowej HBV DNA [2]. Falwonoidy zapewniają także aktywność przeciwutleniającą [1]. Zdolność bajkaliny do ochrony hepatocytów przed uszkodzeniem potwierdzono w licznych eksperymentalnych modelach stanu zapalnego wątroby in vivo, indukowanego m.in. acetaminofenem, czterochlorkiem węgla, lipopolisacharydem i D-galaktozaminą [2]. Dawniej korzenie tarczycy wykorzystywano w stanach nadmiernej pobudliwości nerwowej, w łagodnych postaciach nadciśnienia tętniczego, w bezsenności czy zaburzeniach rytmu serca. W tradycyjnej medycynie chińskiej wyciągi z tarczycy stosowane są nawet jako środki przeciwpadaczkowe [1].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] Wilczańska-Barska A, Chmura B, Krauze-Baranowska M. Dotychczasowy stan badań nad aktywnością farmakologiczną flawonów z rodzaju Scutellaria. Postępy Fitoterapii 1/2012

Liść brodziuszki jest źródłem związków diterpenowych typu ent-labdanu, takich jak 14-epi-andrografolid, isoandrografolid, 14-deoksy-12-methoksyandrografolid, 12-epi-14-deoksy-12-metoksyandrografolid, 14-deoksy-12-hydroxyandrografolid i 14-deoksy-11-hydroksyandrografolid, glikozydy diterpenowe 14-deoksy-11, 12-didehydroandrografiozyd oraz 6′-acetylneoandrografolid, a także dimery diterpenowe bis-andrograpolidy A-D [1].

Związki biologicznie czynne zawarte w ekstrakcie z brodziuszki to przede wszystkim laktony diterpenowe oraz flawonoidy o szerokim zakresie działań.

Ekstrakty z liści brodziuszki wspomagają leczenie stanów zapalnych zatok przynosowych poprzez właściwości przeciwzapalne, przeciwgorączkowe, przeciwbólowe, immunostymulujące, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe oraz antyoksydacyjne. Jednym z mechanizmów jej działania jest zmniejszenie wydzielania tlenku azotu i prostaglandyn oraz innych mediatorów stanu zapalnego, za co odpowiada najsilniejszy z jej laktonów: andrografolid [2].

W badaniach in vitro oraz in vivo wykazano działanie przeciwwirusowe, przecimalaryczne oraz przeciwbakteryjne wobec szczepów bakterii wywołujących schorzenia skórne: szczepów Gram-dodatnich Staphylococcus saprophyticus,Staphylococcus epidermis, Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogenes, Bacillus anthracis, Micrococcus luteus) oraz Gram-ujemnych (Proteus mirabilis, Proteus vulgaris, Neisseria meningitis, Pseudomonas aeruginosa) [1]. Przetwory z brodziuszki zawierają składniki o działaniu immunomodulującym. W badaniach ekstrakt stymulował również niespecyficzną odpowiedź immunologiczną poprzez wpływ na wskaźnik migracji makrofagów, fagocytozy Escherichia coli i proliferacji limfocytów śledziony. Specyficzna, jak i niespecyficzna odpowiedź immunologiczna była niższa w przypadku andrografolidu niż w przypadku ekstraktu etanolowego, co sugeruje, że substancje inne niż andrografolid obecne w ekstrakcie przyczyniają się do immunostymulacji. Niektóre badania kliniczne wskazują na skuteczność wyciągu etanolowego w leczeniu reumatyzmu [1].

Obecnie wyciągi z liści brodziuszki są stosowane w zapobieganiu i leczeniu przeziębienia. Wydaje się także, że mają działanie przeciwzakrzepowe, co sugeruje potencjalne korzyści w chorobach układu krążenia [3].

Uważa się, że liść brodziuszki może służyć jako obiecujące źródło związków wspomagających leczenie poinfekcyjnym COVID-19 [4].

[1] Europejska Agencja Leków. Assessment report on Andrographis paniculata Nees, folium. EMA/HMPC/320433/2012

[2] Koźmińska-Badr E. Fitoterapia w praktyce lekarza rodzinnego: ostre zapalenie zatok przynosowych. Postępy Fitoterapii 2021; 22(3): 208-213 

[3] Akbar S. Andrographis paniculata: a review of pharmacological activities and clinical effects. Alternative Medicine Review 2011, 16(1)

[4] Intharuksa A, Arunotayanun W, Yooin W, Sirisa-ard P. Comprehensive review of Andrographis paniculata (Burm. f.) Nees and its constituents as potential lead compounds for COVID-19 drug discovery. Molecules. 2022; 27(14): 4479.

W liściu karczocha występuje mieszanina kwasów mono- i dikawoilochinowych w ilości do 1,4% (w przeliczeniu na kwas chlorogenowy), której podstawowymi składnikami są kwasy: chlorogenowy, neo- i krypto-chlorogenowy oraz cynaryna (kwas 1,5-dikawoilochinowy). W grupie laktonów seskwiterpenowych (do 4%), którymi są pochodne gwajanolidowe o silnie gorzkim smaku, zidentyfikowano cynaropikrynę. Związki flawonoidowe są reprezentowane głównie przez pochodne flawonu: luteolinę i jej 7-O-glukozyd (cynarozyd) [1]. W substancji roślinnej zidentyfikowano także triterpeny (taraksasterol, pseudotaraksasterol), garbniki, witaminy A i B [2].

W lecznictwie wykorzystywany jest świeży liść lub ziele zebrane w okresie kwitnienia. W medycynie ludowej karczoch był stosowany w leczeniu schorzeń wątroby oraz w zaburzeniach czynności wydzielniczej żołądka. Badania kliniczne i przedkliniczne potwierdziły terapeutyczne właściwości substancji roślinnych otrzymywanych z karczocha, szczególnie w zakresie działania żółciopędnego i żółciotwórczego (cholagogum i cholereticum), zaburzeń trawienia, w hipercholesterolemii oraz w zespole drażliwego jelita. Wykazano, że alkoholowe wyciągi z liści i ziela karczocha zwiększają wydzielanie żółci o 20-40% i ułatwiają jej przepływ w drogach żółciowych, a także zmniejszają poziom lipidów i cholesterolu we krwi. Wodne i etanolowe wyciągi z liści karczocha hamują stres oksydacyjny w komórkach śródbłonka oraz monocytach, a także zapobiegają powsatwaniu utlenionych form LDL (ox-LDL) uznawanych za główny czynnik aterogenny [1]. Działanie to przypisuje się głównie cynarynie. Świeże liście i ziele służą do otrzymywania soku stosowanego jako środek moczopędny [2].

[1] Karłowicz-Bodalska K, Bodalski T. Znaczenie surowców roślinnych w leczeniu schorzeń wątroby. Postępy Fitoterapii 3/2007, 155-167

https://www.czytelniamedyczna.pl/2423,znaczenie-surowcow-roslinnych-w-leczeniu-schorzen-watroby.html

[2] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

Kłącze perzu zawiera polifruktany (3-10%, trytycyna – polimer fruktozy o budowie podobnej do inuliny, związki śluzowe (10%), a także niewielkie ilości olejku, których głównymi składnikami są karwon i kapilen zwany agropyrenem [1]. Spośród monosacharydów wyróżniają się fruktoza (3%), glukoza, alkohole cukrowe: 2-3% mannitolu i inozytolu [2]. Charakterystyczne dla kłącza perzu są związki mineralne z „rozpuszczalną krzemionką”. Zawiera ono bowiem kwas krzemowy i krzemiany (0,37-0,43%), kwasy organiczne, m.in. kwas glikolowy i jabłkowy, steroidy oraz lektyny, wanilinę, a także związki mineralne: żelazo i cynk. Ponadto występują w nim kwasy fenolowe: p-hydroksybenzoesowy, wanilinowy, p-kumarowy, chlorogenowy, p-hydroksycynamonowy oraz alkilowe estry kwasu p-hydroksycynamonowego [2].

Dawniej odwary z kłącza perzu stosowano w terapii kaszlu, gruźlicy oraz zapaleniu stawów [2]. Rozpuszczalne związki krzemu zapobiegają powstawaniu kamieni moczowych, wpływają na elastyczność tkanki łącznej i ścian naczyń krwionośnych [1]. Ze względu na działanie diuretyczne, jest kłącze perzu jest wykorzystywane w zapaleniu pęcherza moczowego, cewki moczowej, w drażliwym pęcherzu, zapaleniu i łagodnym przeroście gruczołu krokowego, w stanach podrażnienia lub zapalenia dróg moczowych. Za działanie diuretyczne odpowiedzialne są składniki olejku eterycznego, mannitol, kwas glikolowy, natomiast za działanie bakterio- i fungistatyczne – olejek eteryczny [2]. Mannitol, polisacharydy i kwasy organiczne działają także łagodnie przeczyszczająco. Wyciąg z kłącza perzu jest stosowany jako środek moczopędny w zapobieganiu kamicy moczowej i nadciśnieniu tętniczemu [1], ale może także stanowić substancję pomocniczą w leczeniu chorób wynikających z zaburzeń metabolicznych, np. w chorobach skórnych, reumatycznych, cukrzycy [2]. Inozytol odpowiada za obniżanie poziomu tłuszczów i cholesterolu we krwi. Związki śluzowe mogą z kolei łagodzić przebieg schorzeń układu oddechowego [2].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] Czapska-Pietrzak I, Studzińska-Sroka E, Bylka W. Kłącze perzu (Graminis rhizoma) – związki czynne i aktywność biologiczna. Postępy Fitoterapii 2017; 18(3): 190-195

Owoc zawiera falwonolignany (1-3,05%), które strukturalnie stanowią połączenia 3-hydroksyflawonu taksyfoliny z alkoholem koniferylowym, a określa się mianem sylimaryny. Występuje on głównie w łusce owoców-niełupek [1,2]. W jej skład wchodzą sylibina, zwana również silibininą (w dwóch formach diastereoizomerycznych A i B oraz jej izomer izosylibina A i B), sylidianina, sylikrystyna oraz taksyfolina [2]. Oprócz kompleksu flawonolignanów w owocu występują: olejek eteryczny (0,08%), flawonoidy (kwercetyna), gorycze, aminy biogenne (tyramina, histamina) [1]. Ponadto surowiec zawiera kwercetynę, fitosterole, garbniki, śluzy, kwasy organiczne, związki mineralne (ok. 5%), wodę (do 7%), witaminy C i K [2].

Falawonolignany działają ochronnie i regenerująco na miąższ wątroby, stabilizuje błony hepatocytów, działa żółciopędnie [1]. Działanie to obejmuje przeciwutleniające, przeciwzapalne, przeciwwirusowe, hamowanie wnikania toksyn do wnętrza komórek wątrobowych oraz procesów włóknienia [2]. Mogą być stosowane w zatruciach alkoholem oraz czterochlorkiem węgla. Czterochlorek węgla jest rozpuszczalnikiem, który wykorzystywano dawniej jako dodatek do środków czystości, rozpuszczalnik do farb i klejów (m.in. butaprenu), a do lat 80. XX wieku był stosowany jako środek gaśniczy w gaśnicach tetrowych. Stosowanie sylimaryny u pacjentów z alkoholową marskością wątroby może łagodzić uszkodzenia narządu, ale leczenie sylimaryną nie wpływa na śmiertelność [2]. Według niektórych źródeł owoc ostropestu może być pomocny w zatruciach fallotoksynami występującymi w muchomorze sromotnikowym (Amanita falloides). Według WHO zastosowanie owocu ostropestu poparte danymi klinicznymi obejmuje wspomagające leczenie ostrego lub przewlekłego zapalenia wątroby i marskości wywołanych alkoholem, lekami lub toksynami. Najczęściej  owoce ostropestu są wskazywane w leczenie dolegliwości dyspeptycznych i kamicy żółciowej. Zastosowania opisane w medycynie ludowej, nie poparte eksperymentalnymi ani klinicznymi danymi to: leczenie braku miesiączki, zaparć, cukrzycy, kataru siennego, krwotoków macicznych i żylaków [3].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] Nurzyńska-Wierdak R, Dyduch J, Sawicka A, Łabuda H, Buczkowska H. Ostropest plamisty (Silybum marianum [L .] Gaertn.) – fitochemia i efekty terapeutyczne. Annales Horticulturae 2018, XXVIII (4)

[3] Europejska Agencja Leków. Assessment report on Silybum marianum (L.) Gaertn., fructus

Korzeń mniszka zawiera gorzkie związki seskwiterpenowe (glukozyd kwasu taraksynowego i taraksadiolu), triterpeny (β-amarynę, taraksasterol, taraksakozyd), inulinę, fitosterole, sole potasu. W soku mlecznym ze świeżego korzenia występują politerpeny i żywice. W liściach mniszka występują z kolei flawonoidy (pochodne apigeniny i luteoliny), fenolokwasy (kwas kawowy), karotenoidy, związki potasu, magnezu i krzemu. W młodych liściach stwierdzono obecność witaminy C i witamin z grupy B [1].

Korzeń mniszka działa żółciopędnie i żółciotwórczo. Napary z korzenia z zielem oraz z liści działają moczopędnie, a także pobudzająco na apetyt [1]. Wykazano jednak, że działanie moczopędne wyciągów z liści było silniejsze niże ekstraktów z korzeni [2]. W jednym z badań na myszach stwierdzono, że ekstrakt wodny z liści i korzeni (200 mg/kg m.c.) odznaczał się bardzo podobnym działaniem przeciwlękowym jak fluoksetyna (20 mg/kg m.c). Oba leki po 14 dniach podawania powodowały znaczne obniżenie ruchliwości spontanicznej oraz czasu bezruchu zwierząt w sytuacjach zagrożenia (średnio o 35%), a także wyraźny wzrost poziomu hormonu adrenokortykosteroidowego i kortykosteronu w surowicy krwi [3]. Korzenie i liście ze względu na obecność inuliny mogą być składnikami mieszanek dla diabetyków [1]. Surowiec wykazuje także działanie przeciwzapalne. Suszony 80% etanolowy ekstrakt z korzenia mniszka podawany doustnie w dawce 100 mg/kg m.c. 1 godzinę przed wywołaniem obrzęku przez karageninę hamował obrzęk łapy szczura o 25% [2].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] Schütz K, Carle R, Schieber A. Taraxacum—A review on its phytochemical and pharmacological profile. Journal of Ethnopharmacology 107 (2006) 313–323

[3] Li YC, Shen J-D, Li Y-Y i wsp.: Antidepressant effects of the water extract from Taraxacum officinale leaves and roots in mice. Pharm. Biol. 2014, 52(8), 1028-1032.

Ziele skrzypu zawiera flawonoidy (pochodne luteoliny, apigeniny, kwercetyny, kemferolu), substancje mineralne, w tym 6-10% związków krzemu (ok. 205 stanowi rozpuszczalna krzemionka), sole potasu i kwasy organiczne [1]. W grupie flawonoidów występują pochodne flawonolowe, glikozydy kemferolu i kwercetyny: ekwizetryna – 7-diglukozyd kemferolu, izokwercytryna (izokwercytrozyd) – 3-glukozyd kwercetyny oraz jej połączenia estrowe z kwasem malonowym, 3 soforozyd kwercetyny. Pochodne flawonu: genkwanina – 7-metylowy eter apigeniny i 4-glukozyd protogenkwaniny. Kwasy fenolowe, tzw. fenolokwasy: estry metylowe kwasów kawowego i protokatechowego, kwas chlorogenowy, ciekawy kwas dikawoilowinowy [2]. Wśród składników wymieniane są także kwasy polienowe, kwas askorbowy oraz cukrowce: glukoza, fruktoza, laktoza, sacharoza, alkohole cukrowe inozytol i mannitol [2].

Wyciągi z ziela skrzypu działają moczopędnie i przeciwkrwotocznie poprzez uszczelnianie ścian naczyń krwionośnych, regulują przemianę materii [1]. Uważa się, że działają one także słabo przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Powodują wzmożone wydzielanie moczu oraz jonów chlorkowych, wraz z moczem wydalane są szkodliwe produkty przemiany materii [2]. Świeży sok z ziela uelastycznia i wygładza skórę. Odwary z ziela z powodu działania przeciwdrobnoustrojowego i przeciwzapalnego są stosowane do okładów na trudno gojące się rany, owrzodzenia, stłuczenia, oparzenia, do mycia włosów przy łupieżu, wypadaniu włosów. W medycynie ludowej ziele skrzypu stosowano w krwotokach, chorobach dróg moczowych, zewnętrznie w wypadaniu włosów. W tradycyjnej medycynie chińskiej odwary z ziela skrzypu stosuje się w chorobach oczu [1]. Ze względu na znaczną zawartość krzemionki skrzyp jest uznawany za środek remineralizujący [2].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] https://www.centrumfitoterapii.pl/aktualnosci/skrzyp-polny-roslina-lecznicza-monografia/

Głównymi składnikami chemicznymi kielichów kwiatowych hibiskusa są kwasy organiczne. Ich zawartość wynosi od 15 do 30%, jednak nie mniej niż 13,5% w przeliczeniu na kwas cytrynowy według wymagań farmakopealnych. W surowcu występuje kwas cytrynowy, jabłkowy, winowy, szczawiowy oraz swoisty dla surowca kwas hibiskusowy (lakton kwasu (+)-allo-hydroksycytrynowego) [1]. Ponadto w kwiatach hibiskusa występują flawonoidy są reprezentowane pochodne gosypetyny: 3-glukozyd gosypetyny, 7-glukozyd gosypetyny i 8-glukozyd gosypetyny, a także hibiscetyny: 3-glukozyd hibiscetyny (hibiscytryna). Swoją barwę kwiaty zawdzięczają antocyjanom, takim jak: 3-sambubiozyd cyjanidyny, 3-glukozyd delfinidyny i 3-sambubiozyd delfinidyny (hibiscyna). Innym składnikiem, któremu podobnie jak flawonoidom i antocyjanom przypisuje się działanie antyoksydacyjne jest kwas protokatechowy, należący do związków fenolowych. Ponadto kielichy ketmii szczawiowej zawierają około 15% polisacharydów o charakterze śluzów: ramnogalakturonian, arabinogalaktan i arabinan, a także pektyny (2%).

Kwiaty hibiskusa są powszechnie wykorzystywane, głównie w krajach arabskich i w Indiach. Napary otrzymywane z tego surowca, zwane karkade lub czerwone złoto, należały do ulubionych napojów faraonów i do dziś jest powszechny w Egipcie czy Sudanie.

Ekstrakty z kwiatów hibiskusa bywa też stosowany w medycynie tradycyjnej – m.in. w leczeniu nadciśnienia, niewydolności wątroby, w gorączce oraz jako środek łagodnie przeczyszczający. W badaniach naukowych potwierdzono ich wielokierunkowe działanie terapeutyczne w umiarkowanym nadciśnieniu tętniczym krwi, miażdżycy czy chorobie wieńcowej. Dzięki mikroelementom, kwasom organicznym i witaminom, w tym witaminie C, wyciągi z surowca wzmacniają układ odpornościowy i działają korzystnie w przeziębieniu. Z kolei obecność związków fenolowych zapewnia wielokierunkowe działanie antyoksydacyjne, m. in. ochronne na wątrobę. Ekstrakty hamują aktywność acetylocholinesterazy odpowiedzialnej za rozkład neuroprzekaźnika – acetylocholiny. W związki z tym może wpływać na usprawnienie funkcji poznawczych, poprawę pamięci w przypadku chorób neurodegeneracyjnych.

Ponadto wyciągi z kwiatów hibiskusa hamują aktywność enzymów trzustkowych – lipazy oraz amylazy, które biorą udział w trawieniu skrobii i tłuszczów. Działanie to przypisuje się obecności kwasu hibiskusowego oraz jego 6-metyloestru, który poprzez inhibicję enzymów zmniejsza wchłanianie tłuszczów oraz produktów rozkładu skrobii. Dlatego kwiat hibiskusa cieszy się powodzeniem jako składnik herbat i może być wykorzystywany we wspomagania terapii przeciwcukrzycowej i w zwalczaniu nadwagi i otyłości oraz usprawniać trawienie, a pomocniczo służyć w przypadku zmniejszonego apetytu, a także jako środek łagodnie przeczyszczający.

[1] Znajdek-Awiżeń P, Matławska I. Właściwości lecznicze ketmii szczawiowej – Hibiscus sabdariffa L. Postępy Fitoterapii 3/2011, s. 197-201; https://www.czytelniamedyczna.pl/3871,waciwoci-lecznicze-ketmii-szczawiowej-hibiscus-sabdariffa-l.html

[2] https://panacea.pl/ketmia-szczawiowa

Głównymi składnikami chemicznymi owocu tamaryndowca są garcinol i jego pochodne (na przykład guttiferon K) z grupy benzofenony, ksantony (garbogiol), flawonoidy, laktony i kwasy fenolowe, a także kwasy organiczne kwas hydroksycytrynowy i jego lakton, kwas cytrynowy, kwas szczawiowy. W owocach wykryto także aminokwasy argininę, asparaginę, glutaminę, treoninę, glicynę, prolinę, kwas γ-aminomasłowy, leucynę, izoleucynę, ornitynęi lizynę. Spośród składników garcinol wykazuje m.in. działanie przeciwzapalne, przeciwnowotworowe, przeciwbakteryjne oraz antyoksydacyjne.

Owoce tamaryndowca odznaczają się kwaśnym, ostrym smakiem, dlatego znalazły zastosowanie jako środek aromatyzujący w curry. stosowane były w medycynie tradycyjnej jako lek w chorobach nowotworowych i wrzodach, leczeniu hemoroidów, biegunek oraz jako środek przeciwgorączkowy. Według badań naukowych ekstrakty z owoców znacząco obniżają poziom lipidów i cholesterolu w surowicy oraz w tkankach, co może służyć zapobieganiu zapobiegania i leczenia hiperlipidemii, miażdżycy oraz powikłań sercowo-naczyniowych. Ekstrakty z owoców tamaryndowca oraz ich składniki mogą także poprzez zahamowanie glikacji białek oraz działanie antyoksydacyjne zapobiegać sztywnieniu ścian naczyń żylnych i tętniczych u pacjentów z cukrzycą  [1].

Ponadto owoc tamaryndowca jest stosowany jako środek trawienny i tradycyjny środek do leczenia dolegliwości jelitowych, pasożytów jelitowych i reumatyzmu. Obecnie najczęściej jednak jest stosowany i reklamowany jako środek wspomagający odchudzanie. Badania wykazały, że ekstrakty, jak również kwas (-)-hydroksycytrynowy (HCA), główny kwas organiczny skórki owoców, wykazywały działanie przeciw otyłości, w tym zmniejszały spożycie pokarmu i przyrost tkanki tłuszczowej poprzez regulację poziomu serotoniny związanej z uczuciem sytości, zwiększone utlenianie tłuszczu i zmniejszoną lipogenezę de novo. HCA jest silnym inhibitorem liazy adenozynotrójfosforanowo-cytrynianowej, katalizatora procesu konwersji cytrynianu do acetylo-koenzymu A, który odgrywa kluczową rolę w syntezie kwasów tłuszczowych, cholesterolu i trójglicerydów. Surowy ekstrakt lub składniki z rośliny wywierały również działanie hipolipidemiczne, przeciwcukrzycowe, przeciwzapalne, przeciwnowotworowe, przeciwrobacze, antycholinesterazy i hepatoprotekcyjne w modelach in vitro i in vivo [2].

[1] Kołodziejczyk-Czepas J, Olas B. Garcinia – wartościowe rośliny lecznicze w profilaktyce chorób układu krążenia. Postępy Fitoterapii 2/2011

[2] Semwal RB, Semwal DK, Vermaak I, Viljoen A. A comprehensive scientific overview of Garcinia cambogia. Fitoterapia 2015, 102, 134-148

W owocach granatowca występują garbniki (do 25%), niewielkie ilości alkaloidów, flawonoidy (pochodne kwercetyny), antocyjany (pochodne cyjanidyny, pelargonidyny), duża ilość fenolokwasów (głównie kwasu elagowego i galusowego) [1]. Spośród garbników największą ilość stanowią elagotanoidy [1]. Miąższ owoców zawiera także węglowodany, inulinę, białko, kwasy organiczne (głównie cytrynowy, askorbinowy i jabłkowy), jest bogaty w witaminy (A, E, C) oraz biopierwiastki (magnez, potas, cynk, żelazo, fosfor) [2].

Surowiec ten został rozpowszechniony w basenie Morza Śródziemnego przez Fenicjan [2]. Wyciągi z owoców wykazują działanie przeciwbiegunkowe. Tradycyjnie, zewnętrznie były stosowane w krwawieniach guzków krwawniczych, a także do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych śluzówki [1]. Wyciągi z owoców granatowca wykazują działanie przeciwutleniające, przeciwzapalne i bakteriobójcze [2]. Znajduje zastosowanie w produktach do pielęgnacji skóry, działa przeciwzapalnie, wykazuje właściwości wspomagające redukcję zmarszczek wywołanych promieniowaniem ultrafioletowym (UV). Ponadto przeprowadzono kilka badań w celu określenia potencjalnego działania ekstraktów z granatu przeciwko SARS-CoV-2 i enzymowi konwertującemu angiotensynę 2 (ACE2) [3].

Owoce odmian uprawnych nie zawierają alkaloidów, które mogą z kolei – wraz z garbnikami – działać porażająco na mięśnie robaków płaskich.

W jelicie grubym w wyniku przemiany występujących w owocach granatu elagotanoidów oraz kwasu elagowego, w której pośredniczy bakteryjna flora jelitowa, wytwarzane są urolityny, m. in. urolityna A. Związek ten poprawia funkcje mitochondriów w komórkach, przywraca procesy mitofagii upośledzone u osób starszych oraz działa przeciwzapalnie. W badaniach przedklinicznych wykazano, że urolityna A może redukować procesy starzenia i wpływać na funkcje mięśni, mózgu, stawów i inne narządów [4].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] Baraniak J, Kania M. Borówka, winorośl i granatowiec – znane rośliny o aktywności przeciwutleniającej. Postępy Fitoterapii 2015; (16)1: 50-55

[3] Maphetu N, Unuofin JO, Masuku NP, Olisah C, Lebelo SL. Medicinal uses, pharmacological activities, phytochemistry, and the molecular mechanisms of Punica granatum L. (pomegranate) plant extracts: A review .Biomedicine & Pharmacotherapy 2022, 153, 113256

[4] D’Amico D, Andreux PA, Valdés P, Singh A, Rinsch C, Auwerx J. Impact of the Natural Compound Urolithin A on Health, Disease, and Aging. Trends in Molecular Medicine 2021, 27, 687-699

W liściu oliwki występują sekoirydoidy (oleuropeina, oleozyd, ligstrozyd), glukozydy estru kwasu elenolowego, flawonoidy (pochodne luteoliny, apigeniny), fenylopropanoidy (werbaskozyd), alkohole fenolowe (tyrozol, hydroksytyrozol), kwasy fenolowe (chlorogenowy, kawowy, p-kumarowy) [1].

Wyciągi i napary ze świeżych liści oliwki obniżają ciśnienie krwi (sekoirydoidy), działają moczopędnie i przeciwgorączkowo, obniżają poziom cukru [1]. Za działanie to odpowiadają głównie sekoirydoidy, takie jak oleuropeina. Między innymi wykazuje ona działanie antyoksydacyjne i przeciwmiażdżycowe, przyczynia się do zmniejszenia frakcji LDL cholesterolu, cholesterolu całkowitego oraz triglicerydów [2]. Z kolei po zastosowaniu wyciągu następuje znaczny wzrost frakcji HDL cholesterolu [3]. Działanie hipotensyjne wyciągów z liści oliwki jest związane z hamowaniem aktywności konwertazy angiotensynowej (ACE), przy czym sama oleuropeina zmniejsza aktywność ACE w nieznacznym stopniu w przeciwieństwie do jej pochodnej – oleaceiny [3]. W badaniach klinicznych wyciąg z liści oliwki podawany w dawce 1000 mg dziennie obniżał ciśnienie skurczowe porównywalnie do znanego leku hipotensyjnego – kaptoprilu, a dodatkowo korzystnie wpływał na profil lipidowy.

Sekoirydoidy, choć w mniejszej ilości występują w oliwie, która znajduje zastosowanie w kamicy żółciowej, nieżycie żołądka z nadkwaśnością, przy wrzodach żołądka, osłaniająco, słabo przeczyszczająco. Oliwa w lecznictwie ludowym stosowana jest w urazach, ukąszeniach przez owady i w grzybicach [1].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] Szymański M, Wrzesińska A. Olea europea L. jako źródło oleuropeiny. Postępy Fitoterapii 2021; 22(4): 258-264

[3] Czerwińska M. Oleuropeina i jej dialdehydowa pochodna oleaceina jako główne składniki aktywne oliwki europejskiej (Olea europaea L.)

[4] Susalit E, Agus N, Effendi I, Tjandrawinata RR, Nofiarny D, Perrinjaquet-Moccetti T, Verbruggen M. Olive (Olea europaea) leaf extract effective in patients with stage-1 hypertension: Comparison with Captopril. Phytomedicine 2011, 18, 251-258

W liściu morwy zidentyfikowano witaminę C, beta-karoteny,  szczawiany, fityniany oraz makro- i mikroelementy: żelaza, cynku, wapnia, fosforu oraz magnezu. Wśród związków fenolowych stwierdzono obecność flawonoidów (kwercetyna, rutyna, kemferol, astragalina, moracetyna). Spośród 18 zidentyfikowanych w liściach morwy białej polihydroksyalkaloidów, największą rolę odgrywa 1-dezoksynojirimycyna. Związkom, takim jak albanol, kuwanony C, E i G, halkomoracyn, morusynę oraz sanggenony B i D przypisuje się aktywność przeciwbakteryjną [1].

Dzięki właściwościom antyoksydacyjnym przyczynia się zmniejszenia utleniania frakcji LDL cholesterolu i wykazuje działanie przeciwmiażdżycowe [2]. Wyciągi z liści wykazują działanie przeciwcukrzycowe, dzięki zawartemu w korze i liściach alkaloidowi dezoksynojirmiciny, który hamuje aktywnośc α-glikozydazy odpowiedzialnej za trawienie węglowodanów. Wyciąg w dawce 500 mg/kg m.c. po 32 dniach powodował obniżenie masy ciała o 2% [3]. Przetwory z liści morwy mogą obniżać poposiłkowy poziom glukozy i insuliny [4].

[1] Grześkowiak J, Łochyńska M. Związki biologicznie aktywne morwy białej (Morus alba L.) i ich działanie lecznicze. Postępy Fitoterapii 2017; 18(1): 31-35

[2] Li R, Wang C, Chen Y, Li N, Wang Q, Zhang M, He C, Chen H. A combined network pharmacology and molecular biology approach to investigate the active ingredients and potential mechanisms of mulberry (Morus alba L.) leaf on obesity. Phytomedicine 2021, 92, 153714

[3] Malczyk E, Maciejewicz M. Znaczenie fitoterapii przy wspomaganiu leczenia otyłości. Hygeia Public Health 2017, 52(3), 209-216

[4] Jeong HI, Jang S, Kim KH. Morus alba L. for blood sugar management: a systematic review and meta-analysis. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine 2022, 9282154

Owoc aronii jest źródłem antocyjanów, garbników, fenolokwasów, flawonoidów (pochodne kwercetyny), pektyn, witaminy C i soli mineralnych [1]. Ponadto zawiera witaminy z grupy B, makro- i mikroelementy (cynk, magnez, potas, wapń, żelazo), kwasy organiczne (kwas cytrynowy, kwas jabłkowy), ksantofile i karotenoidy [2].

Owoce aronii wykazują działanie ściągające (garbniki) i normalizujące krążenie obwodowe (antocyjany), przeciwzapalne (garbniki, fenolokwasy), uzupełniają niedobory witamin i związków mineralnych. Sok z aronii jest stosowany w chorobach układu krwionośnego, takich jak miażdżyca, nadciśnienie tętnicze). Syrop z owoców aronii jest wykorzystywany w preparatach wpływających na odporność organizmu, wykrztuśnych i przeciwgorączkowych [1]. Ponadto wykazano, że przetwory z owoców aronii wpływają na poprawę funkcjonowania narządu wzroku i chronią przed szkodliwym promieniowaniem [2]. Przeciwutleniające właściwości preparatów z aronii wywierały korzystny wpływ w przypadku rozwijającej się zaćmy, jak i degeneracji plamki żółtej. Wyciągi wpływają korzystnie na poziom hemoglobiny glikowanej HbA1c, jak również cholesterolu i lipidów. Poza obniżeniem cholesterolu całkowitego, triglicerydów i frakcji LDL, przy jednoczesnym wzroście stężenia frakcji HDL cholesterolu, powodują one obniżenie skurczowego i rozkurczowego ciśnienia krwi [2].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] Szopa A, Kubica P, Ekiert H. Ekologia, skład chemiczny, działanie prozdrowotne oraz badania biotechnologiczne aronii czarnoowocowej (Aronia melanocarpa (Michx.) Elliott), aronii czerwonej (Aronia arbutifolia (L.) Pers.) i aronii śliwolistnej (Aronia × prunifolia (Marsh.) Rehd.). Postępy Fitoterapii 2017; 18(2): 145-157

Nasienie kozieradki zawiera do 45% związków śluzowych, głównie galaktomannanów, saponiny steroidowe (0,1-0,3%) z grupy pochodnych diosgeniny, jamogeniny, tigogeniny i gitogeniny oraz ich połączenia glikozydowe, takie jak trigofoenozydy, foenograceina, grekuina. Występują w nim także flawonoidy, m.in. izoorientyna, izowiteksyna, orientyna, saponaryna, 7-O-glukozyd witeksyny. Z innych związków spotykane są lipidy (7-8%), sterole, białka, cholina, trygonelina z grupy alkaloidów, olejek eteryczny (0,04%), witaminę PP i związki mineralne [1].

Nasiona kozieradki pobudzają wydzielanie śliny, soku żołądkowego i trzustkowego. Znaczna ilość związków śluzowych przyczynia się do działania osłaniającego i wykrztuśnego w chorobach górnych dróg oddechowych [1,2]. Wpływają na metabolizm cukrów i tłuszczów, obniżając ich poziom we krwi [1]. Kataplazmy sporządzane ze sproszkowanych nasion wykazują działanie zmiękczające, łagodzące stany zapalne oraz redukujące obrzęki, stąd też stosuje się je w leczeniu drobnych urazów, stłuczeń i siniaków, stanów zapalnych skóry i tkanki podskórnej, m.in. czyraków, ropni i owrzodzeń [2]. Właściwości osłaniające polisacharydów determinuje aktywność przeciwwrzodową obecnej w surowcu, gdyż wytwarza warstwę ochronną, pokrywającą błonę śluzową żołądka. Warstwa chroni śluzówkę przed czynnikami egzogennymi (etanol) oraz endogennymi (kwas solny, pepsyna) [2].

W eksperymentach na zwierzętach wykazano, że suplementacja diety nasionami kozieradki, w przebiegu cukrzycy indukowanej aloksanem, stymuluje obniżoną aktywność enzymów glikolitycznych (kinazy pirogronianowej) i enzymów lipogenicznych (dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej) oraz normalizuje podwyższoną aktywność enzymów glukoneogenicznych (glukozo6-fosfataz i fruktozo-1,6-bisfosfataz). Wyciągi z nasion aktywują w adipocytach i komórkach wątroby insulinową ścieżkę sygnalizacyjną (receptory PPARγ, białek SREBP-1). Dzięki temu następuje zablokowanie kumulacji tłuszczu w komórkach tkanki tłuszczowej, nerkach, sercu i płucach, a także nasilenie wychwytu cząsteczek LDL z krwi i obniża stężenie tej frakcji w osoczu [2]. W badaniach in vitro udowodniono, że trygonelina stymuluje regenerację aksonów komórek mózgowych oraz wykazuje zdolność hamowania acetylocholinesterazy. Dzięki temu może służyć poprawie pamięci w przebiegu chorób neurologicznych [2].

W medycynie tradycyjnej w Azji nasiona kozieradki są stosowane jako środek wzmagający laktację [2].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] Król-Kogus B, Krauze-Baranowska M. Kozieradka pospolita (Trigonella foenum graecum L.) – tradycja stosowania na tle wyników badań naukowych

Truskawka, zwana również poziomką ananasową, jest uprawiana powszechnie w wielu odmianach i krzyżówkach. Owoce truskawki są bogatym źródłem witaminy C, fosforu, potasu, żelaza i wapnia [1]. Podobnie jak inne owoce, m.in. maliny, jeżyny, orzechy i granaty są źródłem garbników hydrolizujących – elagotanoidów. Dzienna porcja około 250 g truskawek w zależności od odmiany dostarcza 39-167 mg elagotanoidów [2].

W jelicie grubym w wyniku przemiany występujących w owocach granatu elagotanoidów oraz kwasu elagowego, w której pośredniczy bakteryjna flora jelitowa, wytwarzane są urolityny, m. in. urolityna A. Związek ten poprawia funkcje mitochondriów w komórkach, przywraca procesy mitofagii upośledzone u osób starszych oraz działa przeciwzapalnie. W badaniach przedklinicznych wykazano, że urolityna A może redukować procesy starzenia i wpływać na funkcje mięśni, mózgu, stawów i innych narządów [3].

[1] Gryszczyńska B, Iskra M, Gryszczyńska A, Budzyń M. Aktywność przeciwutleniająca wybranych owoców jagodowych. Postępy Fitoterapii 4/2011

[2] Karlińska E, Masny A, Cieślak M, Macierzyński J, Pecio Ł, Stochmal A, Kosmala M. Ellagitannins in roots, leaves, and fruits of strawberry (Fragaria × ananassa Duch.) vary with developmental stage and cultivar. Scientia Horticulturae 2021, 275, 109665

[3] D’Amico D, Andreux PA, Valdés P, Singh A, Rinsch C, Auwerx J. Impact of the Natural Compound Urolithin A on Health, Disease, and Aging. Trends in Molecular Medicine 2021, 27, 687-699

Kwiat lipy zawiera flawonoidy (pochodne kwercetyny, takie jak tylirozyd, pochodne kemferolu i akacetyny, 0.05% olejku eterycznego zawierającego terpeny (farnezol, geraniol, eugenol), związki śluzowe, triterpeny i związki mineralne [1]. Z kolei dla miodu lipowego Charakterystyczną substancją jest kwas cykloheksa-1,3-dien-1-karboksylowy. Wśród lotnych związków chemicznych miodu lipowego można wymienić: linalol i 3-metylo-2-butanon, kwas p-kumarynowy, a z flawonoidów: pinocembrynę. Ponadto miód zawiera kwasy organiczne i flawonoidy, tarakserol, białka, peptydy, wolne aminokwasy (prolina, alanina), enzymy (α-amylaza, inwertaza, lizozym), witaminy, β-karoten (średnio 67 µg/100 g) [2].

Napar z kwiatostanów jest stosowany jako łagodny środek napotny w chorobach górnych dróg oddechowych z podwyższoną temperaturą. Wyciągi wodne z kwiatostanów zwiększają wydzielanie potu, poprawiają transpirację przez skórę. Składniki olejku działają z kolei uspokajająco, a tylirozyd odpowiada za działanie przeciwzapalne [1].

Obecność substancji o działaniu przeciwdrobnoustrojowym (kwasów organicznych, flawonoidów i terpenów) wskazuje na aktywność antybiotyczną miodu lipowego wobec drobnoustrojów, a szczególnie bakterii Gram-dodatnich. Miód lipowy jest zalecany w chorobach infekcyjnych, m.in. w przeziębieniu, grypie, w stanach zapalnych przebiegających z wysoką temperaturą oraz zakażeniach górnych i dolnych dróg oddechowych. Zwiększa odporność immunologiczną organizmu na zakażenia, a dzięki obecności składników antybiotycznych (terpeny, związki polifenolowe) hamuje rozwój drobnoustrojów chorobotwórczych, tj. bakterii Gram-dodatnich (Staphylococcus sp., Streptococcus sp.), Gram-ujemnych (Klebsiella pneumoniae, Escherichia coli) oraz grzybów drożdżoidalnych i wirusów, występujących zwykle na błonach śluzowych dróg oddechowych, zwłaszcza nosa i gardła pacjentów. Ze względu na właściwości napotne, przeciwgorączkowe, przeciwzapalne, rozkurczowe, przeciwkaszlowe i wykrztuśne, przyczynia się do ustępowania stanu zapalnego w obrębie układu oddechowego i polepszenia ogólnego samopoczucia. Ze względu na łagodne działanie uspokajające, rozkurczowe i nasenne, może być stosowany w chorobach układu nerwowego: w nerwicach, nadmiernym pobudzeniu, niepokoju, stresie i bezsenności. Walory organoleptyczne i zróżnicowany skład chemiczny sprawiają, że stanowi on cenny produkt odżywczy w okresach zwiększonego zapotrzebowania na energię, w rekonwalescencji oraz w okresie wzrostu i dojrzewania u dzieci i młodzieży. W medycynie tradycyjnej wspomina się o lepszym zwiększeniu efektywności miodu po dodaniu do naparu z kwiatów lipy [2].

Obecnie wskazaniem do zastosowania są łagodzenie objawów przeziębienia i grypy oraz łagodne stany zmęczenia i stresu [3].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] Hołderna-Kędzia E, Kędzia B. Krajowe miody odmianowe w profilaktyce i lecznictwie. Postępy Fitoterapii 2021; 22(2): 114-124

[3] Europejska Agencja Leków. Community herbal monograph on Tilia cordata Miller, Tilia platyphyllos Scop., Tilia x vulgaris Heyne or their mixtures, flos. EMA/HMPC/337066/2011

Korzeń lukrecji zawiera saponiny triterpenowe, których głównym przedstawicielem jest glicyryzyna w postaci soli potasowej, wapniowej lub amonowej kwasu glicyryzynowego (3-15%). Innymi związkami saponinowymi charakterystycznymi dla tej substancji roślinnej są kwas glabrykowy i kwas likwirycjowy, a wśród flawonoidów – likwirytygenina, izolikwirytygenina oraz ich formy glikozydowe. Składnikami surowca z innych grup chemicznych są hydroksykumaryny (umbelliferon, herniaryna, likumaryna, glabrokumaron A and B, glicyryna, glykokumaryna, likofuranokumaryna, likopiranokumaryna , glabrokumaryna), fitosterole, aminokwasy, betaina, cholina, olejek eteryczny (zawierający kwas heksanowy, anetol, estragol i eugenol), żywice i sole mineralne [1]. Korzeń lukrecji jest także źródłem fitoestrogenów. W korzeniach lukrecji gładkiej zidentyfikowano izoflawany, takie jak glabrydyna, hispaglabrydyna A, hispaglabrydyna B, 4’-O-metyloglabrydyna, 3’-metoksyglabrydyna, glabranina i glabren. Do izoflawonów obecnych w lukrecji zalicza się także formononetynę [2].

Korzenie i zagęszczony sok ze świeżych korzeni działają wykrztuśnie, przeciwzapalnie i rozkurczająco. Stosowane są w nieżycie gardła, oskrzeli, suchym kaszlu, w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Glicyryzyna może wykazywać działanie adrenokortykotropowe. Dłuższe przyjmowanie glicyryzyny może prowadzić do zatrzymania wody z jonami sodu w organizmie i powstawania obrzęków. Glicyryzyna charakteryzuje się słodkim smakiem [1].

Fitoestrogeny obecne w korzeniu lukrecji wykazują działanie profilaktyczne w chorobach układu sercowo-naczyniowego oraz właściwości łagodzenia objawów menopauzy. Związki te mają zdolność obniżania we krwi stężenia całkowitego cholesterolu, triglicerydów i frakcji cholesterolu LDL. U kobiet fitoestrogeny łagodzą objawy charakterystyczne dla menopauzy: uderzenia gorąca, nadmierną potliwość, zaburzenia snu, nadmierną nerwowość, nastrój depresyjny, zawroty i bóle głowy, problemy z koncentracją, zaburzenia rytmu serca, suchość pochwy, spadek libido. Korzeń lukrecji funkcjonowanie układu kostnego w przypadku osteoporozy [2].

Obecnie korzeń lukrecji znajduje zastosowanie jako tradycyjny ziołowy produkt leczniczy przynoszący ulgę objawów ze strony przewodu pokarmowego, w tym uczucia pieczenia i niestrawność oraz jako środek wykrztuśny w przypadku kaszlu towarzyszącemu przeziębieniu [3].

Przeciwwskazaniem do stosowania lukrecji jest jednoczesne przyjmowanie leków moczopędnych, glikozydów nasercowych, kortykosteroidów, pobudzających środków przeczyszczających lub innych leków, które mogą powodować zaburzenia równowagi elektrolitowej ze względu na ryzyko obrzęków, hipokaliemii, nadciśnienia czy zaburzeń rytmu serca [3].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] Klasik-Ciszewska S, Wojnar W, Kaczmarczyk-Sedlak I. Lukrecja gładka (Glycyrrhiza glabra L.) i jej zapobiegawczy wpływ na rozwój osteoporozy. Postępy Fitoterapii 2016; 17(2): 106-110

[3] Europejska Agencja Leków. Assessment report on Glycyrrhiza glabra L. and/or Glycyrrhiza inflata Bat. and/or Glycyrrhiza uralensis Fisch., radix. EMA/HMPC/571122/2010 Corr.

Ziele serdecznika zawiera irydoidy (ajugozyd/leonuryd, ajugol, reptozyd, galirydozyd), pochodne kwasu kawowego (4-O-rutozyd kwasu kawowego), fenylopropanoidy (werbaskozyd, lawandulifoliozyd, leonozyd A i B), flawonoidy pochodne kwercetyny, kemferolu i apigeniny (kwinkwelozyd), związki diterpenowe (leokardyna) i triterpenowe (kwas ursolowy i oleanolowy). Wykryto także związki azotowe (cholinę), protoalkaloidy (stachydryna, leonuryna, betonicyna, furycyna) oraz śladowe ilości olejku, garbników, sitosteroli, kwasów organicznych i soli mineralnych (do 11% soli potasu) [1].

Surowiec ten działa uspokajająco, przeciwskurczowo w obrębie przewodu pokarmowego i macicy, obniża ciśnienie krwi, reguluje i modyfikuje czynność układu przewodzącego serca [1]. Ziele serdecznika może być stosowane w pierwszym stadium nadciśnienia tętniczego, w nerwicach sercowo-naczyniowych, we wczesnym okresie choroby wieńcowej, w zaburzeniach sercowo-krążeniowych, szczególnie gdy zostały one wywołane czynnikami emocjonalnymi lub zaburzeniami ze strony narządów wewnętrznych. W badaniach klinicznych u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym pierwotnym zaobserwowano obniżenie ciśnienia tętniczego o 8-20 mmHg po podaniu preparatów z serdecznika pospolitego. Ponadto surowiec ten stosowany jest w nadpobudliwości nerwowej oraz nerwicach sercowo-naczyniowych [2].

Obecnie surowiec tradycyjnie jest wskazany w łagodzeniu nadmiernego napięcia nerwowego oraz łagodzeniu objawów nerwowych dolegliwości sercowych, takich jak kołatanie serca, gdy inne poważne stany zostały wykluczone przez lekarza [3].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] Gajda E. Fitoterapia i dieta w zapobieganiu i leczeniu nadciśnienia tętniczego. Postępy Fitoterapii 2019; 20(1): 73-80

[3] Europejska Agencja Leków. Community herbal monograph on Leonurus cardiaca L., herba. EMA/HMPC/127428/2010

Kłącze i korzeń eleuterokoka (Eleutherococci rhizoma et radix) zawierają saponozydy pochodne kwasu oleanolowego, syringina (eleuterozyd B), glukozyd syringarezynolu (eleuterozyd D), eleuterozydy I, K, L, M, glikozyd sitosterolu (eleuterozyd A), kwas chlorogenowy, kumaryny, lignany [1].

Wyciągi alkoholowe z surowca działają pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy. Stosowane są w celu zwiększenia wydolności umysłowej i fizycznej jako środki wzmagające odporność przy osłabieniu, przemęczeniu, po przebytych operacjach, a także pomocniczo w leczeniu chorób nowotworowych, cukrzycy i w zaburzeniach krążenia [1].

Działanie adaptogenne surowca wiąże się z hamowaniem aktywności transferazy katecholowej (COMT), dzięki czemu uwalniana z nadnerczy w czasie stresu noradrenalina (NO) jest wychwytywana przez receptor noradrenaliny znajdujący się w błonie komórkowej. Wyciągi z eleuterokoka powodują hamowanie transferazy katecholowej przekształcającej noradrenalinę do normetanefryny, przyczyniając się równocześnie do wzrostu wiązania noradrenaliny z receptorem. Za hamowanie aktywności COMT odpowiedzialne są dwa eleuterozydy: eleuterozyd B i E, które strukturalnie przypominają noradrenalinę. Ponadto za działanie przeciwstresowe ekstraktów z eleuterokoka może odpowiadać wzrost poziomu glukozo-6-fosforanu w komórkach. Pod wpływem stresu, we krwi powstają kompleksy β-lipoprotein z glukokortykosteroidami (kortyzol uznawany za hormon stresu). Kompleks ten hamuje transport glukozy przez błonę komórkową, co hamuje aktywność heksokinazy, uczestniczącej w przemianie glukozy do glukozo-6-fosforanu w procesie glikolizy. Ekstrakty z surowca zwiększają stężenie glukozo-6-fosforanu, którego rozkład prowadzi do uwolnienia energii w postaci ATP. Dodatkowo wyciągi z eleuterokoka wykazują działanie przeciwwirusowe. Hamują replikację RNA wirusów, takich jak rinowirus (HRV), wirus RSV oraz influenza A. Nie stwierdzono aktywności natomiast działania przeciw wirusom DNA: HSV-1 i Adeno 5. Działanie przeciwzapalne surowca wiąże się z hamowaniem iNOS [2].

Eleuterozyd B wykazuje działanie ochronne przed promieniowaniem jonizującym., m.in. ekstrakty z eleuterokoka stosowano po wybuchu jądrowym w Czarnobylu. Podanie eleuterozydu zmniejsza śmiertelność z powodu choroby popromiennej, zmniejsza leukopenię, zwiększa liczbę płytek krwi, jak również wpływa na obniżenie stopnia hemolizy związanej z konfliktem serologicznym. Ponadto stwierdzono, że zmniejsza stężenie cholesterolu we krwi oraz działa neuroprotekcyjnie poprzez hamowanie szlaków związanych z procesem apoptozy neuronów [2]. Z kolei w przypadku eleuterozydu E stwierdzono, że on może przywracać poznawczo-behawioralne zaburzenia wywołane 72-godzinnym pozbawieniem snu [2].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] Załuski D, Smolarz HD. Eleutherococcus senticosus – przykład rośliny adaptogenne. Postępy Fitoterapii 4/2008, 240-246

[3] Załuski D, Janeczko Z. Eleuterozydy. Ich budowa, właściwości biologiczne i działanie lecznicze. Postępy Fitoterapii 2/2013

Ziele dziurawca zawiera związki antranoidowe (hyperycyna), pochodne floroglucynolu (hyperforyna), glikozydy flawonoidowe (hyperozyd, rutozyd, kwercetyna), ksantony garbniki katechinowe, kwas kawowy i chlorogenowy oraz olejek eteryczny [1,2]. Ponadto dziurawiec zawiera żywice, kwasy organiczne, pektyny, cholinę, sole mineralne, cukry, witaminy A i C [3].

Wyciągi z dziurawca stosowane wewnętrznie działają przeciwdepresyjnie, przeciwskurczowo, ściągająco. Wyciąg olejowy może służyć jako środek gojący rany [1]. Właściwości lecznicze surowca przypisuje się hyperycynie (czerwony barwnik), flawonoidom. Działanie moczopędne determinuje hyperozyd, uszczelnianie naczyń włosowatych – rutyna i kwercetyna, działanie przeciwbiegunkowe i bakteriostatyczne – garbniki czy hyperforyna [3]. Od dawna ziele dziurawca stosuje się w leczeniu niestrawności i bólów brzucha, w zapaleniu dróg żółciowych, kamicy pęcherzyka żółciowego, „osłabieniu” czynności wydzielniczych wątroby, nieżytach żołądka i jelit. Działa ono również jako środek rozkurczowy na mięśnie gładkie układu trawiennego i na drogi żółciowe. Dziurawiec mniej znany jest jako środek uszczelniający naczynia krwionośne, poprawiający ukrwienie narządów wewnętrznych [3].

Dziurawiec jest rośliną o wielokierunkowym działaniu farmakologicznym, przy czym jego działanie zależy w dużym stopniu od rozpuszczalników, które są stosowane do sporządzania preparatów z tego surowca. Ekstrakty wodne (napary) z dziurawca zawierają głównie substancje czynne  (flawonoidy, fenolokwasy), które wykazują działanie przeciwskurczowe na mięśnie gładkie. Dlatego napary z  ziela dziurawca są stosowane tradycyjnie w chorobach układu pokarmowego oraz wątroby jako preparaty żółciopędne i żółciotwórcze. Natomiast korzystne działanie w lekkich i umiarkowanych stanach depresyjnych potwierdzono klinicznie w przypadku ekstraktów alkoholowych z dziurawca. Mechanizm działania przeciwdepresyjnego związany jest z  hamowaniem aktywności enzymów, takich jak monoaminooksydazy i katecholo-O-metylotransferazy, które odpowiedzialne są za rozkład amin biogennych. Ponadto substancje biologicznie aktywne zawarte w  zielu dziurawca są inhibitorami wychwytu zwrotnego serotoniny, dopaminy, norepinefryny, noradrenaliny i GABA [3]. Badania in vitro z udziałem dziurawca wykazują wpływ ekstraktów na izoformy cytochromu P-450 P-gp. Hyperycyna, pobudzając glikoproteinę P, przyczynia się do wzrostu oporności lekowej oraz zmniejsza wchłanianie leków. Badania kliniczne wskazują, że dziurawiec wchodzi w interakcje z lekami przeciwdepresyjnymi [4].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] Europejska Agencja Leków. Assessment report on Hypericum perforatum L., herba. EMA/HMPC/244315/2016

[3] Cybula M, Wszelaki M, Wszelaki N. Dziurawiec, roślina nie(d)oceniona? Postępy Fitoterapii 1-2/2005, 50-52

https://www.czytelniamedyczna.pl/2571,dziurawiec-roslina-niedoceniona.html

[4] Rogowska M, Giermaziak W. Wpływ roślin leczniczych na farmakokinetykę i metabolizm leków syntetycznych. Postępy Fitoterapii 2018; 19(4): 274-282

https://www.czytelniamedyczna.pl/2436,ocena-aktywnosci-biologicznej-roslin-o-dzialaniu-adaptogennym.html

Głównymi składnikami surowca są saponiny triterpenowe (astragalozydy I–X), izoastragalozydy (I–IV), sojasaponina I oraz polisacharydy, m.in. astragalan, astragaloglukan (ryciny 9 i 10). Przepisy farmakopealne wymagają minimum 0,04% zawartości astragalozydu IV [1]. Ponadto w surowcu występują izoflawony – pochodne kalikozyny i formononetyny, m.in. 7-O-β-D-glukozyd kalikozyny, 7-O-β-D-glucozylo-6′-O-malonian kalikozyny, ononinę, (6aR,11aR)-3-hydroxy-9,10-dimetoksypterokarpan-3-O-β-D-glukozyd, kalikozynę, (3R)-7,2′-dihydroxy-3′,4′-dimetoksyizoflavan-7-O-β-D-glukozyd, 7-O-β-D-glukozylo-6′-O-malonian formononetyny oraz formononetynę. Z korzenia traganka wyizolowano fitosterole, olejek eteryczny, aminokwasy, m.in. kwas γ-aminomasłowy (GABA) [2].

Surowiec ma działanie adaptogenne, porównywalne z korzeniem żeń-szenia. Wykazuje działanie immunostymulujące, pobudza m.in. fagocytozę i syntezę interferonu. Wykorzystywany jest w stanach osłabienia, przy nawracających stanach infekcyjnych (m.in. przeziębienie, stany zapalne wątroby, choroba wrzodowa żołądka, biegunki). Ponadto wykazuje działanie moczopędne i hipotensyjne. działanie przeciwzakrzepowe oraz działanie inotropowe dodatnie na mięsień serca [1]. Mechanizm działania składników traganka wiąże się z nasileniem produkcji immunoglobulin, makrofagów, aktywacją limfocytów T i komórek NK. Działanie antyoksydacyjne zapobiega peroksydacji lipidów i zapewnia osłonę błon komórkowych przed działaniem wolnych rodników [2]. Według danych klinicznych wskazania do stosowania korzenia traganka obejmują  upośledzenie odporności, wspomaganie leczenia nowotworów i infekcji wirusowych, w tym przeziębienia i szyjki macicy czy nawrotów zakażeń z opryszczką pospolitą [2]. Uważa się również, że korzeń traganka wpływa na trofikę i krążenie tkankowe, m.in. w gonadach i w związku z tym wykazuje korzystne działanie w przypadku niepłodności. Duże znaczenie przypisuje się także działaniu antyoksydacyjnemu i zapobiegającemu skracaniu telomerów. Dzięki temu składniki surowca mogą przyczyniać się do zwiększenia ilości cykli owulacyjnych i poprawy jakości komórek jajowych. Ponadto poprawa mikrokrążenia w endometrium może zwiększać szansę na implantację zarodka. U mężczyzn korzeń traganka zwiększa liczbę i ruchliwość plemników [3]. Polisacharydy zawarte w surowcu obniżają stężenie glukozy we krwi, zwiększają wrażliwość na insulinę oraz hamują apoptozę komórek β wysp trzustkowych [4].

[1] Ekiert H, Ekiert R, Muszyńska B. Nowości dotyczące roślinnych surowców leczniczych w polskich i europejskich monografiach farmakopealnych 2009–2013. Część I. Farmacja Polska 2014, 70(1), 34-47.

[2] Alternative Medicine Review 2003, 8(1):72-7

https://altmedrev.com/wp-content/uploads/2019/02/v8-1-72.pdf

[3] Astragalus membranaceus we współczesnej farmakognozji. Część II: Działanie wspomagające płodność. Aptekarz polski

https://www.aptekarzpolski.pl/rynek-lekow/astragalus-membranaceus-we-wspolczesnej-farmakognozji-czesc-ii-dzialanie-wspomagajace-plodnosc/.

[4] Zheng Y, Ren W, Zhang L, Zhang Y, Liu D, Liu Y. A review of the pharmacological action of Astragaluspolysaccharide. Frontiers in Pharmacology, 2020, 11

Korzeń mydlnicy zawiera do 5% saponin triterpenowych, określanych jako saporubina, która zawiera pochodne gipsogeniny i kwasu gipsogenowego), cukry i sole mineralne. Saponiny drażnią błony śluzowe jamy ustnej, gardła i przewodu pokarmowego, pobudzają wydzielania śluzu w oskrzelach, przywracając ruch nabłonka rzęskowego, ułatwiając odkrztuszanie, obniżają napięcie powierzchniowe cieczy. Działają wykrztuśnie, wpływają na zwiększenie wydzielania żółci. Wyciągi alkoholowe są stosowane jako środek wykrztuśny w ostrych i przewlekłych nieżytach górnych dróg oddechowych. Ze względu na działanie hemolityczne, nie należy stosować surowca w krwawieniach w obrębie przewodu pokarmowego. W przemyśle wyciągi z mydlnicy używane są jako środki pianotwórcze [1].

Wodne ekstrakty z korzeni mydlnicy od wieków były stosowane nie tylko jako naturalny detergent, ale także jako emulgator. Wyciąg z korzenia mydlnicy  nie wykazał działania cytotoksycznego na normalne ludzkie keratynocyty (HaCaT) w zakresie suchej masy do 0,039%, w przeciwieństwie do innych testowanych syntetycznych surfaktantów, laurylosiarczan sodu, laurylosiarczan amonu oraz kokamidopropylobetaina, które były toksyczne już powyżej 0,02% [2].

[1] Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000

[2] Jurek I, Szuplewska A, Chudy M, Wojciechowski W. Soapwort (Saponaria officinalis L.) extract vs. synthetic surfactants—effect on skin-mimetic models