Substancje roślinne, preparaty ziołowe
Substancje roślinne, czyli całe lub pocięte części roślin lub przetwory roślinne otrzymane w wyniku ekstrakcji, wyciskania czy fermentacji substancji roślinnych mogą stanowić istotny składnik preparatów ziołowych. Codzienna dieta jest źródłem makro- i mikroelementów, ale powinna być także źródłem witamin, soli organicznych lub innych składników o znaczeniu biologicznym niezbędnych do zachowania prawidłowych funkcji organizmu.
Suplementy diety pochodzenia roślinnego
Do takich zaliczyć można szeroko pojętą grupę związków fenolowych, wśród nich polifenoli, do których należą flawonoidy, kwasy
fenolowe, garbniki/procyjanidyny czy stilbenoidy (resweratrol występujący w skórce winogron i czerwonym winie). Warto przy tym zwrócić uwagę na fakt, że warzywa i owoce zwykle dostarczają podstawowych składników witaminowych oraz są źródłem błonnika. Natomiast istotną rolę
prozdrowotną pełnią także substancje roślinne bogate w wyspecjalizowane związki o charakterze metabolitów wtórnych, jakimi są wspomniane wcześniej związki fenolowe czy steroidy. Występują one często w znanych, tradycyjnie stosowanych ziołach, takich jak liść mięty (Metnhae folium) czy szałwii (Salviae folium), owoce głogu (Crataegi fructus) lub korzeń mniszka lekarskiego (Taraxaci radix). Warto podkreślić, że przyczyniają się one do utrzymania homeostazy organizmu, stąd mogą być znakomitym składnikiem dodatków do żywności i pełnić w nich funkcje odżywcze. Suplementem diety jest środek spożywczy, którego celem jest uzupełnienie normalnej diety, będący skoncentrowanym źródłem witamin lub składników mineralnych lub innych substancji wykazujących efekt odżywczy lub inny fizjologiczny, pojedynczych lub złożonych, wprowadzany do obrotu w formie umożliwiającej dawkowanie. z wyłączeniem produktów posiadających właściwości produktu leczniczego w rozumieniu przepisów prawa farmaceutycznego. Mogą być one stosowane w postaci kapsułek, tabletek, drażetek i w innych podobnych postaciach, takich jak saszetki z proszkiem, ampułki z płynem, butelki z kroplomierzem i w innych podobnych postaciach płynów i proszków przeznaczonych do spożywania w małych, odmierzonych ilościach jednostkowych.
Tradycyjne zastosowanie substancji roślinnych
Poza grupą substancji roślinnych o ugruntowanym zastosowaniu medycznym (well-established use) znacznie większa część znanych substancji roślinnych ma zastosowanie jedynie tradycyjne. Substancje roślinne, wskazane jako substancje o ugruntowanym zastosowaniu leczniczym (well-
established use) w Unii Europejskiej przez co najmniej dziesięć lat (art. 10a dyrektywy 2001/83/WE), są dość rzadkie. Większość substancji roślinnych jest zarejestrowana do użytku tradycyjnego (art. 16a ust. 1 dyrektywy 2001/83/WE) przez Europejską Agencję Leków (EMA), co oznacza, że muszą być stosowane przez co najmniej 30 lat, w tym co najmniej 15 lat w UE. Często takimi substancjami tradycyjnie stosowanymi są surowce poprawiające funkcje przewodu pokarmowego, zawierające olejki eteryczne czy gorzkie laktony seskwiterpenowe. Ich celem jest złagodzenie dyskomfortu wywołanego niestrawnościami na tle niedostatecznego wydzielania soku żołądkowego czy żółci. Ponadto często przetwory roślinne zawierające związki śluzowe stosuje się jako środki łagodzące dolegliwości ze strony układu pokarmowego i oddechowego. Związki śluzowe pełnią funkcje ochronne i powlekające, chroniące przed podrażnieniami.
Nazwa adaptogeny
Poza grupą substancji roślinnych o ugruntowanym zastosowaniu medycznym (well-established use)znacznie większa część znanych substancji roślinnych ma zastosowanie jedynie tradycyjne. Substancje roślinne, wskazane jako substancje o ugruntowanym zastosowaniu leczniczym (well-
established use) w Unii Europejskiej przez co najmniej dziesięć lat (art. 10a dyrektywy 2001/83/WE), są dość rzadkie. Większość substancji roślinnych jest zarejestrowana do użytku tradycyjnego (art. 16a ust. 1 dyrektywy 2001/83/WE) przez Europejską Agencję Leków (EMA), co oznacza, że muszą być stosowane przez co najmniej 30 lat, w tym co najmniej 15 lat w UE. Często takimi substancjami tradycyjnie stosowanymi są surowce poprawiające funkcje przewodu pokarmowego, zawierające olejki eteryczne czy gorzkie laktony seskwiterpenowe. Ich celem jest złagodzenie dyskomfortu wywołanego niestrawnościami na tle niedostatecznego wydzielania soku żołądkowego czy żółci.
Ponadto często przetwory roślinne zawierające związki śluzowe stosuje się jako środki łagodzące dolegliwości ze strony układu pokarmowego i oddechowego. Związki śluzowe pełnią funkcje ochronne i powlekające, chroniące przed podrażnieniami. Jako roślinne produkty lecznicze rejestrowane są preparaty zawierające maksymalnie pięć składników roślinnych. Produkty te zawierają sproszkowaną substancję roślinną, ekstrakty alkoholowe lub wyciskane soki bądź stanowią ich połączenia z substancjami syntetycznymi lub wyizolowanymi substancjami pochodzenia naturalnego. Stosowane są jako leki tradycyjne. Zwykle konsumenci sięgają po te preparaty w dolegliwościach bólowych układu pokarmowego, bólach skurczowych towarzyszących miesiączce, zaburzeniach kinetyki układu pokarmowego (biegunka i zaparcia), bólach
mięśniowych. Wśród stosowanych ziół jest też kategoria tzw. adaptogenów – ziół stosowanych w rekonwalescencji po wyleczeniu poważnych chorób związanych z zaburzeniem odporności, chorobach nowotworowych i uzależnień (alkoholizm, narkomania). Działanie adaptogenne
(przystosowawcze) jest działaniem wzmacniającym odporność organizmu na czynniki stresogenne o podłożu psychicznym (depresje, niepowodzenia) lub fizycznym (zimno, ciepło, brak tlenu), które zaburzają homeostazę. Przystosowanie się (adaptację) organizmu do warunków wywołanych przez czynniki stresogenne ułatwiają środki przeciwstresowe zwane adaptogenami. Termin adaptogen został po raz pierwszy zaproponowany w 1940 r. przez Mikołaja Lazareva, który opisał Schisandra chinensis (Turcz.) Bail. Opisał on adaptogeny pochodzenia roślinnego jako substancje, które niespecyficznie wzmacniają organizm ludzki. Zgodnie z tym, substancje te muszą spełniać trzy kryteria: po pierwsze, adaptogeny muszą być niespecyficzne i muszą wspomagać organizm ludzki w przeciwstawianiu się szerokiej gamie niekorzystnych warunków, takich jak stres fizyczny, chemiczny czy biologiczny (zanieczyszczenie środowiska, zmiana klimatu, promieniowanie, infekcje). Po drugie, adaptogeny muszą utrzymywać homeostazę organizmu, to znaczy substancje te mogą kompensować lub przeciwdziałać zaburzeniom fizycznym spowodowanym stresem zewnętrznym. Po trzecie, adaptogeny nie mogą szkodzić normalnym funkcjom organizmu ludzkiego. Koncepcja adaptogenów była stale modyfikowana i udoskonalana. W 1969 r. według Brekhman and Dardymov adaptogenom pochodzenia roślinnego przypisano kolejne cechy: poza zmniejszaniem szkodliwego wpływu muszą mieć one pozytywny wpływ pobudzający na organizm ludzki, a w przeciwieństwie do tradycyjnych stymulantów, pobudzające działanie adaptogenów pochodzenia roślinnego nie może powodować skutków ubocznych, takich jak bezsenność, niska synteza białek czy nadmierne zużycie energii. W 1998 roku Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (FDA) opisała adaptogen jako nowy rodzaj regulatora metabolizmu, który, pomaga w adaptacji środowiskowej i zapobiega szkodliwym czynnikom zewnętrznym. Termin „adaptogen” został wprowadzony jako termin funkcjonalny w celu odróżnienia od substancji tonizujących i stymulujących stosowanych w medycynie tradycyjnej. Właściwości adaptogenów ma wiele surowców i substancji roślinnych, stymulujących niektóre procesy biochemiczne prowadzące do wzrostu masy ciała czy zwiększenia sprawności fizycznej i psychicznej.
Literatura:
[1] Ustawa Prawo farmaceutyczne z 6 września 2001 r. (art.2 p.33a)
[2] Ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia z dn. 25.06.2006r. (Dz.U. 2010, Nr 136 , poz. 194)
[3] https://www.rynekaptek.pl/farmakologia/ile-na-polskim-rynku-jest-dopuszczonych-lekow-
roslinnych,24267.html
[4] Strzelecka H., Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2000
[5] Liao LY, He YF, Li L, Meng H, Dong YM, Yi F, Xiao PG. A preliminary review of studies on
adaptogens: comparison of their bioactivity in TCM with that of ginseng-like herbs used worldwide.
Chin Med. 2018; 13:57. doi: 10.1186/s13020-018-0214-9
[6] Winslow LC, Kroll DJ. Herbs as medicines. Arch Intern Med. 1998; 158(20): 2192–2199. doi:
10.1001/archinte.158.20.2192
[7] Committee on Herbal Medicinal Products (HMPC). Reflection paper on the adaptogenic concept.
2008. Doc. Ref. EMEA/HMPC/102655/2007